ماهنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 13، شماره 6، شهریور 1399 ، شماره پی در پی 52

بازتاب هنری حسادت، رقابت و دشمنی در سبک آذربایجانی

صفحه (125 - 150)
منیژه قربان زاده ، حمیدرضا فرضی (نویسنده مسئول)، علی دهقان
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1398
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : بهمن 1398

چکیده

بیان مضمون واحد به شکلهای گوناگون و توجه بیشتر به روساخت کلام ویژگی عمده سبک آذربایجانی است. یکی از موضوعات پربسامد در سبک آذربایجانی و در حوزه زیبایی شناسی، حسادت، رقابت و دشمنی است. شعر فارسی در قرن ششم به دلیل تحولات سیاسی و اجتماعی پایگاه خود را از دست داد و با استقرار کامل دولت سلجوقی، التفات چندانی به شعر و شاعری نشد. حکومتهای محلی، شکوه دربار محمودی را نداشتند و راه یافتن به دربار رقابت میان شاعران را باعث میشد؛ لذا شاعران برای راهیابی به دربار علاوه بر خوارداشت دیگران، به انواع تهمتها و هجوها دست می یازیدند. پژوهش حاضر تلاش دارد تا به این سؤال پاسخ بگوید که حسادت، رقابت و دشمنی چگونه در اشعار شاعران سبک آذربایجانی منعکس‌ شده است و زمینه های اجتماعی و فرهنگی آن چیست؟ نتایج نشان میدهد که رقابت میان حکومتهای محلی، نقش شاعر به عنوان دستگاه تبلیغاتی، کسادی بازار شعر و شاعری و برتری جویی از مهمترین دلایل حسادت و دشمنی میان شاعران است. شاعران این حوزه، از عناصر و همچنین صور خیال متنوعی برای تصویرسازی موضوع مذکور بهره برده اند: از جمله استفاده از شخصیتهای تاریخی، اسطوره ای (سامی و ایرانی)، دینی (یهودی، اسلامی، زرتشتی، مسیحی)، حیوانات (خزندگان، پرندگان، آبزیان و ...)، گیاهان (گلها، درختان، میوه ها)، جمادات و ... . این عناصر با بهره گیری از شگردهای ادبی همچون تشبیه، استعاره، تلمیح و تمثیل و ... در آثار این شاعران بازتاب یافته است.

کلمات کلیدی
سبک آذربایجانی , حسادت و رقابت و دشمنی

• آرمانشهر زیبایی، حمیدیان، سعید (1388)، تهران: علم و دانش.
• ابوالعلاء گنجوی، شیرازی، شعاع الملک (1312)، مجله ارمغان، شماره 10، دوره چهاردهم، صص 713 - 705.
• بررسی مناسبات خاقانی و شاعران اصفهانی، فرزام، حمید (1354)، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره 11، صص 25-36.
• تاریخ ادبیات، صفا، ذبیح الله (1369)، «جلد اول و جلد دوم»، تهران: فردوسی.
• تاریخ ادبی ایران، براون، ادوارد (1358)، جلد دوم، ترجمه علی پاشا صالح، تهران: امیرکبیر.
• تاریخ بیهقی، بیهقی، ابوالفضل (1384)، مقدّمه و تصحیح علی¬اکبر فیاض، مشهد: دانشگاه فردوسی.
• تاریخ عصر حافظ، غنی، قاسم (1384)، تهران: زوّار.
• تازیانه‌های سلوک، شفیعی¬کدکنی، محمدرضا (1385)، تهران: آگاه.
• تجلی شاعرانه اساطیر و روایات تاریخی و مذهبی در اشعار خاقانی، جوان، اردلان (1367)، مشهد: آستان قدس رضوی.
• چهار مقاله، نظامی عروضی، احمد بن عمر (1383)، تصحیح محمّد قزوینی، تهران: جامی.
• جامعه¬شناسی ادبیات، وحیدا، فریدون (1388)، تهران: سمت.
• حبسیه در ادب فارسی ، ظفری، ولی¬الله (1388)، تهران: امیرکبیر.
• خاقانی شروانی و حیات، زمان و محیط او، کندلی، غفار (1374)، ترجمه میرهدایت حصاری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• خاقانی و محیط ادبی تبریز بر اساس سفینه تبریز، شفیعی¬کدکنی، محمدرضا (1382)، نامه بهارستان، سال چهارم، شماره اول و دوم، زمستان، صص 159 - 164.
• ختم الغرائب، خاقانی، افضل¬الدین بدیل (1386)، مقدمه و تصحیح و تعلیق یوسف عالی عباس¬آباد، تهران: سخن.
• خسرو و شیرین، نظامی گنجوی (1378)، تصحیح وحید دستگردی، تهران: سخن.
• درآمدی بر فرمالیسم در ادبیات، قاسمی‌پور، قدرت (1386)، اهواز: رسش.
• دیدار با کعبه جان، زرّین¬کوب، عبدالحسین (1378)، تهران: سخن.
• دیوان اشعار انوری، انوری، اوحدالدین (1337)، به اهتمام محمدتقی مدرّس رضوی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
• دیوان اشعار خاقانی، خاقانی، افضل¬الدین بدیل (1382)، تصحیح دکتر ضیاءالدین سجادی، تهران: زوّار.
• دیوان فلکی، فلکی شروانی، محمد (1345)، تصحیح طاهری شهاب، تهران: ابن سینا.
• دیوان مجیرالدین بیلقانی، مجیر بیلقانی (1358)، تصحیح و تعلیق محمد آبادی، تبریز: شفق.
• سخن و سخنوران، فروزانفر، بدیع الزمان (1387)، تهران: زوّار.
• شرح دیوان خاقانی، برزگر خالقی، محمدرضا (1387)، تهران، زوّار.
• صوره الارض، ابن حوقل، محمدبن¬علی (1345)، ترجمه جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی¬کدکنی، محمدرضا (1380)، تهران: آگه.
• قصیده فنی و تصویر آفرینی در شعر خاقانی، احمد سلطانی، منیره (1370)، تهران: کیهان.
• گزارش دشواریهای دیوان خاقانی، کزّازی، میرجلال¬الدین (1389)، تهران: مرکز.
• گنجینه حکمت در آثار نظامی، ثروت، منصور (1372)، تهران: امیرکبیر.
• لیلی و مجنون، نظامی گنجوی (1389)، تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: امیرکبیر.
• مبانی زیبایی¬شناسی شعر ، صهبا، فروغ (1384)، مجله علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه شیراز، دوره 22، صص 109-90.
• مخزن¬الاسرار نظامی، نظامی گنجوی، (1392)، تصحیح و مقدمه پورنامداریان، تقی؛ موسوی، مصطفی، تهران: نارمک.
• مخزن¬الاسرار، نظامی گنجوی (1393)، تصحیح وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
• منشآت خاقانی، خاقانی، افضل¬الدین بدیل (1382)، تصحیح و تحشیه محمد روشن، تهران: دانشگاه تهران.
• نقد و بررسی شکوائیه‌های سیاسی در شعر قرن ششم، واحد، اسدالله و نوری باهری، محمدعلی (1391)، مجله زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز، شماره 225، صص 143-165.
• نزهه المجالس، جمال خلیل شروانی (1375)، ریاحی، محمد امین، تهران: علمی.